288 HET GENOT VAN VISUELE ILLUSIES

IN HET SPOOR VAN JACQUES (JACOB) JORDAENS

Thea-Warrior

 

In 'de beproeving van de papegaai' duik ik zo snel als mogelijk is opnieuw in de symbolische betekenis van dit dier. Ted Andrews (1997) vertelt dat de stammen van de pueblo-indianen (in het zuidwesten van Noord-Amerika) de papegaai met zoutwinning verbinden. Voor hen is de papegaai een vogel van de zon: een fantastische leraar van de toverkracht van licht en kleuren. Onze Jacques (Jacob) Jordaens heeft daar zeker verstand van! 

 

Bij het beschrijven van de dubbelzinnigheid in zeventiende-eeuwse genrevoorstellingen wijst E. de Jongh (1968-1969) op de uitdrukking 'de papegaai laten staan'. De uitdrukking is ontleend aan het vogelschieten; een wedstrijd om tijdens buurtfeesten met kermissen een koning te kiezen... maar 'de papegaai laten staan' kan natuurlijk ook in obscene zin worden gebezigd.

 

Kan dit ècht? Een religieus schilderij, een altaarstuk, zelfs een memoriestuk, met een onderliggende erotische betekenis!? Wat heet vrijheid in de 17de eeuw. Hm, onder een bezetene is ook iets anders te verstaan, dan bezeten worden door een duivel. 

Het wereldwijde web (volkoomen.nl) helpt me verder op deze weg. Het is William Shakespeare die in het toneelstuk 'De Koopman van Venetië' uit 1596-1597 zijn geniale inzichten naar voren brengt:

- 'How every fool can play upon the word!'  

Wat kan toch iedere dwaas een woordspeling maken! 

- 'I think the best grave of wit will shortly turn into silence, and discours grow commendable in none only but parrots.'

Het zal, denk ik, niet lang meer duren, of verstand en geest komen het beste uit door stil te zwijgen en spraakzaamheid is nog alleen bij papegaaien lofwaardig.

 

Is Jacques (Jacob) Jordaens bekend met deze opmerkingen? Het kan goed, want de kooplieden van Antwerpen handelen flink met die in Engeland. Een woordspeling! Het woord 'bezetene' in een erotische context... een vrouw die een man 'de baas' is.

Ik vind het maar een flauwe grap, maar misschien hebben gestudeerde kooplieden in het begin van de zeventiende eeuw  wel dubbel gelegen van het lachen. Haha, hoe langer ik erover nadenk hoe meer ik moet lachen. In de zeventiende eeuw zal  een man wiens vrouw de baas is wel de nodige steken onder water te verduren hebben gehad. Een vrouw die tijdens de tekst bovenop zit! Is dit de grap? Hangt er daarom een jonge vrouw aan de benen van de bezetene!? Ze hangt aan zijn benen zoals Maria Magdalena een enkele keer, in de eeuwen waarin ze meer als hoer dan als heilige wordt beschouwd, op de grond bij de voet van het kruis van Jezus wordt afgebeeld! De schilder grijnst, zwijgt en wijst naar de papegaai; laat die dwaas de onzin maar uitkramen.

 

Op genoemde site (volkoomen.nl) wordt ook de etymologie van het woord papegaai behandeld. In het midden-Nederlands blijkt het pape gaie te zijn ofwel 'de gaai van de paap'. Hierbij wordt verwezen naar het boek 'Psitticus paradisis' (Papegaai van het Paradijs) van M. Catesby. Een zekere Maerlant vertelt daarin over Paus Leo die als beleefdheidsgeschenk van iemand een papegaai heeft ontvangen die honderd uit praat. Onderweg naar de paus zegt de vogel, 'Ik ga naar de paus,' en zodra hij de paus ziet, begroet hij hem twee keer achter elkaar. Dit valt bij de paus zo in de smaak dat hij zich daarna graag vermaakt door tegen zijn papegaai te praten.

Zie hier de oorsprong van de gaai van de paap. Is dit de grap? Steekt de calvinist in Jacques (Jacob) de draak met de rooms-katholieken? Wijst hij donkerder gemaakt (inderdaad racistisch, maar passend in zijn tijd) met een grijnslach naar de papegaai.. naar de gaai van de papen, naar de vogel van de rooms-katholieken? Eigenlijk wijst hij naar de heilige Martinus, naar een van de heiligen die door de calvinisten allemaal als onzin aan de kant zijn geschoven. Echt waar? Reeds in 1630!?

Of... is dit de grap? Spot hij met het geloof van de abt van de Sint-Maartensabdij en met landvoogdes Isabella van Spanje? Jacques (Jacob) is zeker bezig met heiligen en duivels... met goed en kwaad; met de twee aspecten die overal in het gedrag van mensen zijn te bespeuren. Laat hij zien dat hij sommige zaken bespottelijk vindt? Bijna tien jaar na de dood van Albrecht van Oostenrijk is zijn weduwe Isabella nog bezeten van angst of haar voormalig echtgenoot wel de hemel heeft verdiend.

 

Ik denk dat ik behoorlijk goed in de suggestieve context van Jacques (Jacob) Jordaens ben aanbeland. Het zij zo. Als ik het schilderij-in-het-klein opnieuw bestudeer, verandert de trouwe hond plots in een middeleeuwse dame met een witte muts, bovenaan links en rechts op het hoofd een ronding zoals de hoofdbedekking soms op afbeeldingen van valkenjachten staat. Als ik het rode tongetje van de hond wat negeer, kan ik haar goed zien. Ze draagt een soort scepter waarin een grijswit mannetje naar boven klimt. Het mannetje gelijkt een homunculus. Volgens het wereldwijde web is dit mannetje in de alchemie de benaming voor een lichaam zonder ziel en in de psychologie min of meer het tegenovergestelde namelijk de personificatie van het bewustzijn. In prentjes van stervende heiligen is soms een homunculus te zien in een straal licht die naar de hemel gaat. Ik besluit het schilderij met geelgekleurde kaders te bewerken, zodat beter te zien is wat ik bedoel. 

 

Er zijn meer visuele illusies; op de rug van de man links onderaan komt een enorme knots terecht, en op de rug van de grote sterke man lijkt een vrouw met een platte hoed zich naar een verheugde man toe te draaien. Logisch dat de spieren op de ruggen er bobbelig uitzien; hoe had schilder Jordaens anders deze illusies kunnen creëren?

Onder de kin van de vrouw die de benen van de bezetene vasthoudt, drukt een vrouw haar gezicht tegen het linkeronderbeen van de bezetene aan, en onder haar onderarm piept opzijkijkend een vrouwenhoofd onder een laken uit of draagt ze een sluier? Net zoals het argeloze jongetje rechts op het schilderij blijf ik kijken. Het is echt; zoek de poten van de hond maar eens op onder het rechthoekige, gele kader. De boven-achterkant wordt onderkant: ineens zie ik twee harige ballen en een penisschacht. 

 

Jacques (Jacob) Jordaens lijkt de toeschouwer spottend te waarschuwen: 'Wees ervan bewust dat ieder mens op elk moment voor de keuze worden gesteld òf goed òf kwaad gedrag te vertonen, en dwaas gedrag bestaat ook.'

Hij heeft gelijk; het leven op Aarde is een leven in vrijheid... met consequenties.