DE PAPEGAAI
Thea-Warrior
Overdag heb ik mezelf met mijn echtgenoot vermaakt op de tentoonstelling THUIS BIJ JORDAENS in het Frans Hals Museum in Haarlem, maar' s avonds bezorgt een mail van een medewerker van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België in Brussel me bijna een hartverzakking. Als antwoord op een verzoek van mijn kant tref ik in de bijlage een groter bestand van 'De heilige Marinus geneest een bezetene' aan. Help, er staat geen giervalk op, maar een PAPEGAAI.
Geschrokken sluit ik de mailbox af; wat nu!? Mijn betoog staat of valt met die giervalk. Nee, nee, nee, het altaarstuk ìs een memorieschilderij; landvoogdes Isabella van Spanje heeft het wel degelijk besteld ter nagedachtenis aan haar overleden echtgenoot Albrecht van Oostenrijk. Het hele schilderij met de vermeende giervalk en de energielijnen, specifiek de verticale energielijn heeft me naar de hoge adel geleid! Maar wat is er hier precies aan de hand? Welke rol meet Jacques (Jacobs) Jordaens zich hier aan? Bespot hij 'tegenstanders'? Spot hij in een altaarstuk? Dat is pas lef hebben; min of meer het hoofd op het hakblok leggen en dan maar afwachten of er wat gebeurt!
Ongevraagd heeft de tentoonstelling in Haarlem me meer zicht op de jolige, ondeugende kant van de schilder geboden. Jacques (Jacob) zit er in het geheel niet mee om zichzelf te kijk te zetten, en zijn schilderijen bevatten de nodige dubbele boodschappen om zijn medemensen, zijn kopers (en zichzelf) te vermaken. Ik ben van slag door de aangetroffen papegaai, maar de tentoonstelling THUIS BIJ JORDAENS biedt onverwacht ruggesteun.
Dat Jacques (Jacob) erop los kliert, is reeds duidelijk door de visuele illusie van de twee! hondenkoppen in de pentekening 'Sint Maarten geneest een bezetene', welke in het bezit is van het Museum Plantin-Moretus in Antwerpen. Eigenlijk is dit geniaal teken- en schilderwerk! In Haarlem hangen op de tentoonstelling meerdere schilderijen waarop breed grijnzend een persoon is afgebeeld, die waarschuwt voor ongelijke relaties, voor veel stout bloot of voor de zotheid van wijzen en de wijsheid van zotten.
Verbouwereerd stel ik vast dat op de afbeelding met meer pixels van het altaarstuk geen mannenhoofd is te bekennen wiens neus tegen het rode tafelkleed aan zit, maar op een bepaalde afstand (of op de gecomprimeerde afbeelding met minder pixels) bevindt deze man zich wèl in het schilderij! Wie is het? Wie is die man met die middeleeuwse coif op? De abt van de Sint-Maartensabdij? Ik denkt het; het heeft weinig zin voor Jacques (Jacob) om proconsul Tetrodius alsnog verborgen in het schilderij op te nemen. De abt wil er waarschijnlijk niet op staan, en nu staat hij er toch op.
De bezetene kijkt zelfs in de richting van deze man! Of kijkt hij naar de bonte papegaai en schilder Jacques (Jacob) Jordaens met zijn blauwe baret, die zichzelf een grijns en een donkerder huidskleur heeft aangemeten? Hm, op de grote afbeelding is te zien dat op de betreffende plek in het tafelkleed een kleiner (heidens) hoofd met tulband is ingeweven.
Wat te doen met een papegaai? Blijkbaar moet ik dieper graven om tot inzicht te komen. Spontaan volg ik drie sporen: zowel dat van papegaaien in andere schilderijen van Jacques (Jacob), als dat van de symboliek van de papegaai, en het spoor van de normale dubbelzinnigheid in zeventiende-eeuwse schilderijen. Soms lopen deze sporen door elkaar heen, maar laat ik met het eerste spoor beginnen. In Jordaens' schilderijen blijkt de papegaai een favoriete vogel te zijn.
Eén voorbeeld: linksboven in het wonderschone schilderij 'De Familie van de Schilder', dat in het Museo del Prado in Madrid wordt gekoesterd, zit ook een papegaai. De algemene symboliek van de papegaai is trouw en huwelijkse kuisheid (niet vreemdgaan). Daar ook!? Volgens het Educateam van de tentoonstelling 'Jacobs en de Antieken' uit het jaar 2012- 2013 blijkt uit embleemboeken uit de tijd van Jordaens dat de papegaai ook voor dwaasheid staat. Ik merk dat ik ga twijfelen, niet dat ik Jacques (Jacob) Jordaens van huwelijksontrouw wil beschuldigen, maar echtgenote Catharina ziet er zowel ziekelijk (bleek-waterig) als stijf en serieus uit, en hun dochtertje Elisabeth is naar mijn smaak wel èrg guitig en verleidelijk afgebeeld. De appel (net verleid, net geplukt... om te eten) in haar hand draagt daaraan bij en de viooltjes in haar mandje vertellen eigenlijk over de liefde tussen twee vrouwen. De context van het schilderij is 'Jardin d'Amour' (Tuin der Liefde) en de wijnranken op de achtergrond symboliseren in hun verwevenheid de eenheid en verbondenheid van man en vrouw, maar waarom draagt de vrouw in het midden - de vrouw die haar witte schort scheef aan heeft - dan een mand met druiven (net geplukt!)? En waarom houdt Jacques (Jacob) vrij losjes in zijn linkerhand een luit (net bespeeld!) vast? Zijn rechterhand rust op de bovenzijde van de stoel, toch suggereert de afbeelding dat hij plukt aan het rode jak. En wat doet hij met zijn rechterhak? Zijn voet rust niet op een sport van de stoel! Krijgt de hond (symbool van trouw) een duw?
Hoe chique en mooi ook, eigenlijk is het een dubbelzinnig en bizar schilderij. De vrouw met het vuurrode jak wordt door d'Hulst (1982) als meid aangeduid, maar eigenlijk is haar kraag met de strook gekantklost kant daarvoor veel te rijk. Is zij een van de twee jongere zussen van Catharina (Anna of Elisabeth) of een speciale vriendin? Is hier sprake van een driehoeksverhouding? Op een schilderij van de familie staat toch geen bediende centraal!? Of probeert Jacques (Jacob) ondanks het aureool van een gelukkig huwelijk enerzijds de toeschouwer anderzijds te waarschuwen dat de getoonde buitenkant maar zelden de werkelijkheid is... immers een papegaai praat ook zomaar wat. Hm, laat het engeltje maar rustig verder rijden op haar grote vis en laat de papegaai zijn drie druiven maar eten.
Oh, van afstand en met geloken ogen bekeken, lijkt de papegaai met de ruimte naast zijn kop (aan de kant van de schelp waar de putti uit drinkt) op een wanstaltig masker met een gieteling (een jubelende vogel) ervoor. Links en rechts van dit masker hangen vlaggen. Ernaast een soort schild met het gelukssymbool van een klavertje-drie!
Zo kan het wel weer voor vandaag.
Bronnen
- Afbeelding schilderij 'Familie van de Schilder Jacob Jordaens' (1621/ 1622). Spanje, Madrid: Museo del Prado. Publiek domein, via Wikimedia Commons.
Op 21 november 2021 van https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Family_of_the Artist_by_Jacob_Jordaens.jpg.
- Afbeelding (bewerkt) schilderij met minder pixels 'De heilige Martinus geneest een bezetene'. Jacob Jordaens (1630). Brussel: Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België. Publiek domein. Inventarisnummer 118. Fotograaf: J. Geleyns.
Op 9 november 2021 van https://www.fine-arts-museum.be/nl/de-collectie/jacques-jordaens-de-heilige-martinus-geneest-een-bezetene.
- Afbeelding schilderij met veel pixels 'De heilige Martinus geneest een bezetene'. Jacob Jordaens (1630). Brussel: Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België. Publiek domein. Inventarisnummer 118. Fotograaf: J. Geleyns.
Op 21 november 2021 ontvangen via dhr. W. Paelinck van de KMSKB te Brussel.
- Educateam - Géraldine Barbery, Véronique Danneels, Marianne Knop, Sarah Marcel, Marleen Piryns, Julie Stouffs, Jean-Philipe Theyskens (2012). Who's who - Who's who bij de antieke goden en helden in de schilderijen van Jacques Jordaens. Brussel: Koninklijke Musea voor de Schone Kunsten van België - 12 oktober 2012 t/m 27 januari 2013. Dossier bij de tentoonstelling 'Jordaens en de Antieken'.
Op 21 november 2021 van https://www.fine-arts-museum.be/uploads/publications/files/whopdfprintnl_1.pdf
- D'Hulst, R.-A. (1922). Jordaens - Jacob Jordaens. Antwerpen: Mercatorfonds
- Viooltje. Op 22 november 2021 van https://nl.wikipedia.org/wiki/Viooltje
--->288 HET GENOT VAN VISUELE ILLUSIES - In het Spoor van Jacques (Jacob) Jordaens