229 DE HEILIGE LUCAS SCHILDERT DE MADONNA - DEEL 1

ONDERTEKENING EN DRAGER

Thea-Warrior

Van het schilderij 'De Heilige Lucas schildert de Madonna' van Rogier van der Weyden bestaan meerdere kopieën. Heden ten dage bevindt het origineel zich in het Museum of Fine Arts in Boston (Wikimedia Commons).

Anna van Oosterwijk (2021) verteld dat door vergeeld vernis en slecht uitgevoerde restauraties het origineel lange tijd voor een kopie is doorgegaan, maar sinds de reiniging en restauratie in de jaren 1932/ 33 wordt het door kenners beschouwd als het origineel.

Na dendrochronologisch onderzoek in 1983 door Peter Klein van het Ordinariat für Holzbiologie van de Universiteit van Hamburg is zeker, dat de drie kopieën zich respectievelijk in het Groeninge Museum in Brugge, in de Alte Pinakothek in München en in de Hermitage in Sint-Petersburg bevinden.

Als ik de fotografische afbeelding van het origineel bekijk dan lijken de eiken planken onderaan, opzij van Maria's zitbank, licht gekrompen. Misschien is de handmatig gezaagde plank niet geheel recht geweest. Op de afbeelding is te zien dat er langs het schilderij een lichtblauwe streep (van een muur!?) loopt.

Anne van Oosterwijk (2021) vertelt dat zowel het origineel als de kopieën zijn onderzocht met natuurwetenschappelijke methoden. Uit de gegevensanalyse van die röntgenopnamen, infraroodfotografie en infraroodreflectografie komt helder naar voren wat de verschillende verflagen en eventuele wijzigingen tussen de verflagen zijn. Wat blijkt? In het origineel heeft de schilder tal van kleine wijzigingen doorgevoerd. Van Oosterwijk vertelt dat Maria - in de verf - haar hoofd iets minder naar voren heeft gebogen en dat de beentjes van Jezus van positie zijn veranderd. Het gezicht van Lucas is iets hoger en ietwat meer in driekwart geschilderd. Ook is de vorm van zijn hoed veranderd. Spectaculair is de vondst in de ondertekening van een engel die het baldakijn boven het hoofd van Maria vasthoudt; nooit uitgewerkt in de verf. Om meer ruimte te suggereren zijn op de vloer de mantels van Maria en Lucas verkleind, waardoor tussen deze twee volwassenen meer ruimte is ontstaan. Ten behoeve van de dieptewerking zijn de vestingwerken linksboven aangepast en zijn de kantelen van de vestingwerken, de muur om het binnenhofje en de twee figuurtjes, die daarvoor staan, verkleind. Tevens is de rivier breder geschilderd dan in de tekening eronder getekend. In de kopieën zijn geen wijzigingen aangetoond.

De resultaten van de dendrochronologische analyse van het origineel door Peter Klein (1983) wijzen uit dat de drager van het schilderij bestaat uit eiken planken die van origine uit de Baltische/ Poolse regio stammen. De jongste kernhout-jaarring die in de planken bestaat, stamt uit het jaar 1410. Gezien de wetenschappelijk bevestigde theorie dat er in de Oost-Europese regio naast het kernhout van een boom gemiddeld nog negen jaar spinthout aanwezig is, wordt het jaar waarin de boom kan zijn geveld, bepaald op het jaar 1419. Voor de droogtijd, vervoerstijd en zaagtijd van het hout wordt minimaal twee jaar bijgeteld. Derhalve is 1421 het vroegste jaar waarin de afbeelding kan zijn geschilderd. Met wat meer spinthoutjaarringen en iets meer jaren voordat de planken bij de schilder terechtkomen, noemt Peter Klein een creatie rond het jaar 1435 meer realistisch! Maar, en dat is persoonlijk mijn belangrijkste inzicht uit dit dendrochronologisch onderzoek, het schilderij kan enkele jaren voor 1435 geschilderd zijn. Overigens dwarrelt het op het web rond dit schilderij van de jaartallen; zelfs ca. 1440 wordt genoemd.

Ik wil enkele woorden wijden aan het proces van boom naar plank! Nadat een boom is geveld, wordt de ronde stam van een boom aan vier kanten afgezaagd. Aldus is de schors en een deel van het spinthout van de boom verwijderd en is een groot, langwerpig, rechthoekig houtblok ontstaan. Vervolgens wordt dit houtblok horizontaal en verticaal in de lengte in tweeën gedeeld. De vier kleinere, langwerpige en rechthoekige, blokken kunnen daarna verzaagd worden tot planken. Deze planken worden min of meer dwars op de jaarringen gezaagd. Aan de kopse kant van een plank is het aantal jaarringen daarom 'vrij eenvoudig' te tellen.

Peter Klein (1983) meldt dat de drager van het schilderij van de Heilige Lucas en de Madonna bestaat uit vier planken die enkel kernhoutjaarringen bevatten. De plank met de meeste jaarringen heeft er 286. Deze 286 jaarringen zijn gevormd in de jaren 1123 tot 1408. Bij dit gegeven wil ik beslist even stilstaan, immers om de West-Europese bouwwoede te voeden, zijn in de middeleeuwen grote hoeveelheden eikenhout uit de Baltische/ Poolse regio naar West-Europa verscheept. Valerie Trouet (2019) vertelt dat dendrochronologisch onderzoek van paneelschilderijen en andere kunstwerken aantoont dat de geeuwende houthonger is begonnen aan het eind van de dertiende eeuw.

Kortom, voor het schilderij 'De Heilige Lucas schildert de Madonna' van Rogier van der Weyden heeft een eikenboom van minimaal 286 jaar oud het leven gelaten. Mogelijk dat de planken uit een en dezelfde eikenboom komen, dat hoeft niet. De oudste jaarring in de planken komt uit 1123, de jongste jaarring uit 1410. Komen ze uit één boom dan heeft deze boom dus zeker een leeftijd van 288 jaren gehad plus nog minstens 9 jaren erbij in verband met het noodzakelijk aanwezige spinthout. Wat zal ik ervan zeggen!? Dat het schilderij van Rogier van der Weyden een mooi monument voor de gevelde eikenboom of eikenbomen mag zijn.